Atatürk'ün İlk Öğretmeni Şemsi Efendi'nin Hayatı

Türkiye’yi yönetirken ve çağdaş medeniyet seviyesine ulaştırmak istediği Türk milletine önderlik ederken eğitim, öğretim ve öğretmenlere çok önem veren ve özel bir ilgi gösteren Atatürk’ün yetişmesinde, görmüş olduğu eğitim ve öğretim yanında ders aldığı öğretmenlerinin de yeri ve rolü büyüktür. Onun ilk ve orta öğrenimindeki öğretmenleri arasında ilkokul öğretmeni Şemsi Efendi, askeri rüşdiyedeki Fransızca öğretmeni Yüzbaşı Nakiyüddin Bey, askeri idadideki kitabet öğretmeni Mehmet Asım Efendi, tarih öğretmeni Topçu Kolağası Mehmet Tevfık Bey1 ile askeri rüşdiyedeki öğretmeni Osman Tevfık Bey2 hatıra başta gelen isimlerdir.

Her insan gibi Atatürk’ün de fikir yapısının oluşmasında ilk etkide bulunanlar, ailesi ve öğretmenleri olmuştur3. İşte bu öğretmenlerin birincisi olan Şemsi Efendi, Türk eğitiminde başardığı işler yanında, çocukluğundan itibaren onun hayatına yön vermesi bakımından da büyük bir öneme sahiptir.

Şemsi Efendi’nin hayat hikayesinin yazılmasının bir ihtiyaç olduğunu ilk defa 1943 yılında Ali Canib Yöntem ifade etmiş4 olmakla beraber onunla ilgili ilk biyografik bilgilere daha 1912’de Osman Şevki Efendi’nin neşrettiği bir ders kitabında rastlanır5. Bundan sonra 1938’de Emekli Korgeneral Galip Pasiner, Şemsi Efendi ile ilgili hatıralarını bir gazetede yayınlamıştır6. Osman Şevki Efendi’den hareketle Faik Reşit Unat 1963’te, herhangi bir dipnotu vermeksizin ve İsmail Eren ise 1967’de Osman Şevki’yi belirterek birer makale kaleme almışlardır7. Son olarak da 1981 yılında Yahya Akyüz, Pasiner ve Unat’ın ifadelerini esas alarak bir senteze varmaya çalışmıştır8. Ancak Şemsi Efendi ile alakalı söz konusu makalelerde arşiv belgelerine ve salnamelere hiç yer verilmemiştir.

Bu yazıda resmi belge ve yayınlar yanısıra diğer kaynaklardan da yararlanma yoluna gidilmek suretiyle hem Şemsi Efendi’nin hayat hikayesi ve eğitimci kişiliği, hem de Atatürk’ün ilk eğitimini nasıl bir öğretmen ve okuldan almış olduğu daha açık bir biçimde ortaya konmaya çalışılacaktır.

HAYATI

Şemsi Efendi, 1852 yılı civarında doğdu. Fakir bir ailenin çocuğu olarak o, eğitim ve öğrenimi süresince karşılaştığı her türlü güçlükle mücadele etmesini bilmiş ve önce ilköğrenimini ardından da 1867 yılında 15 yaşlarında iken Tanzimat döeminin modern eğitim kurumlarından biri olan rüşdiyeyi (Selanik Rüşdiyesi)9 başarıyla bitirerek ortaöğrenimini tamamladı10.

Ailesine mali katkıda bulunmak isteyen Şemsi, bir dükkanda çalışmaya başladı. Bununla yetinmedi. Dükkanda çalışması yanısıra rüşdiyeye devam edemeyenlere hususi dersler vermek suretiyle, Selanik’te ilk özel halk dershanesini kurmuş oldu “.

Arapça ve Farsça yanında Fransızca da öğrenen Şemsi Efendi12, 1869-1871 yıllarında Aynaroz’da gümrük idaresinde katip olarak çalıştı ve 1871’den itibaren de Selanik’te yeni açılan bir yabancı özel okulda Türkçe öğretmenliği yapmaya başladı. Ecnebi okuldaki çalışması onun hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Nitekim burada çalıştığı sürece çeşitli gözlem ve temaslarda bulundu. Okuldaki çalışma ortamının mükemmelliği mesleki yönden ufkunu genişletti13. Bu çalışması esnasında onda, benzer şartlar ve yeni metodlarla Türk öğrencilerine öğretmenlik yapmak üzere bir ilkokul açma fikri doğdu.

1869 tarihli maarif nizamnamesinin 129. ve 130. maddeleri ecnebi ve gayr-ı müslim tebaa yanında müslüman Türklere de özel okul açma imkanı tanımaktaydı14. Şemsi Efendi, bu imkandan yararlanarak bir ilkokul açma girişiminde bulundu. Kendisini bu konuda bazı öğrenci velilerinin teşvik etti ve birkaç meslekdaşı destekledi. O, halktan topladığı ianelerle işe koyuldu15. Selanik Maarif Müdürü Radoviçli Mustafa Bey’in yardımlarıyla kendisine yeni bir okul açması için ruhsat verildi ve bir de bina tahsis edildi. Şemsi Efendi, 1872 yılında Selanik şehrinin Sabri Paşa Caddesi’ndeki Çarşamba Dergahı adlı bir tekkenin karşısında bulunan tek katlı küçük bir binada okulunu açarak hizmete soktu. Daha sonra o, meslekdaşı Abdi Kamil Efendi’yi öğretim kadrosuna dahil etti ve genişlettiği okuluna Şemsi Efendi Mektebi adını verdi16.

Şimdiki bilgilere göre Şemsi Efendi Mektebi, Cemiyet-i Tedriye-i İslamiye tarafından 1865 yılında İstanbul’da açılmış olan mektepten17 sonra, bir Türk tarafından Osmanlı memleketinde kurulan ilk özel okul olma özelliğini taşımaktadır.

Şemsi Efendi’nin açtığı okul uzun ömürlü olmadı. Ancak kendisi, kapanan her okulunun ardından bir yenisini açmaya çalıştı. Bu arada Selanik’te kendisi gibi şöhret kazanmış bir eğitimci olan İsmail Hakkı Efendi ile beraber, Aktarönü’nde harap bir mescidi tamir ettirip okul haline getirdiler. Bu iki eğitimcinin beraberliği uzun sürmedi ve İsmail Hakkı Efendi, muhtemelen bir anlaşmazlık sonunda ortaklıktan ayrılıp yeni bir okul açtı18.

Şemsi ve İsmail Hakkı Efendilerin okulları, Selanik’te 1879 yılında öğretime başlayan Mekteb-i Terakki adlı özel eğitim kurumunun açılmasında etkili olduğu gibi her ikisi de adı geçen okulun kuruluşunda görev aldılar. Aynı mektebin kadrosunda bir ara bu iki arkadaştan ilki öğretmen, ikincisi ise hem muallim ve hem de müdür olarak bulunmuştur19.

Şemsi Efendi, 1880 yılı civarında açılan Şemsti’l-ma’arif20 adlı özel okulu idare etmek üzere çağırıldığı İstanbul’a gitti. Ancak yaptığı görüşmeler olumlu bir sonuç vermeyince Selanik’e geri döndü21.

Şemsi Efendi’nin kurduğu özel okulların idari işleri, yalnız kurucu idarecilerin varlığına bağlı idi. Bu tür okulların genişletilmesi güç olduğu gibi yönetimi de zordu22. Bunun başlıca sebepleri arasında mali imkansızlıklar ve kaliteli öğretmenlerin azlığı sayılabilir. Aynı hususta kendisinin geçimsiz bir kimse olmasının23 da rolü olabileceğini unutmamak gerekir. Bu bakımdan Şemsi Efendi, kurduğu okulları uzun süreli devam ettirmedi. Ancak öğretmenlik mesleğine olan bağlılığı ve çocuklara duyduğu sevgi ve şefkat sonucu yılmadan yenilerini hizmete sokmayı başardı. Nitekim Atatürk’ün ilkokula başladığı 1887 yılı civarında, Şemsi Efendi’nin bu okulunu yeni açmış olduğu anlaşılmaktadır24.

H. 131 i/M. 15 Temmuz 1893-4 Temmuz 1894 tarihinde, Şemsi Efendi Selanik’teki Ravza-i Ta’lim Mektebi’nin kurucusu olarak görülmektedir25. Lakin bu okulun da faaliyeti kısa sürmüş olmalıdır. Zira sonraki yıllarda, Şemsi fendi, 1885 yılından beri Selanik’te ileri düzeyde ve çağdaş anlam-da bir eğitim ve öğretim hizmeti veren Feyziye Mektebihde26 öğretmenlik yapmaya başladı. Buranın ilkokul kısmı olan Mekteb-i Feyz-i Sıbyanın Hey’et-i Tednsiyesmac yani öğretim kadrosunda, H. 1312 / M. Temmuz 1894 – 23 Haziran 1895 ve H. 1313 / M. 24 Haziran 1895 – II Haziran 1896 tarihlerinde, ‘Aka’id-i Diniye ve Kıra’at Mu’allimi olarak görev yapmıştır27. Daha sonra o, H. 1315/M. 2 Haziran 1897 – 21 Mayıs 1898 ve H. 1316/M. 22 mayıs 1898 – 11 Mayıs 1899 yıllarında aynı okulda, Tatbikat-ı ‘Arabiye Mu’aUimi28 ve H. 1325/M. 14 Şubat 1907 – 3 Şubat 1908’de söz konusu mektebin inas kısmında yani kızlar bölümünde sadece mu’allim olarak görülmektedir29.

Şemsi Efendi’nin Selanik’teki öğretmenliği, Balkan harbine kadar devam etti. Bu şehrin 8 Kasım 1912’de Yunan kuvvetlerine teslim olması üzerine, Şemsi Efendi, altmış yıl kadar yaşamış olduğu memleketinden ayrılmak ve İstanbul’a göç etmek mecburiyetinde kaldı. O, yerleştiği başkentte ilköğretim müfettişliğine tayin edildi30.

Yarım yüzyıla yakın bir süre Türk maarifine hizmet vermiş olan Şemsi Efendi, Eyüp (İstanbul) civarındaki Hazreti Halit’te31 1917 yılında öldü32. Kabri Üsküdar’daki Bülbülderesi Mezarlığı’ndadır33.

ÖĞRETMENLİĞİ VE EĞİTİMCİLİĞİ

Tanzimat dönemi yeniliklerinden biri de maarif sahasında usûl-i cedidenin uygulanmasıdır. Usûl-i cedide hareketi, Türk eğitim sisteminde yetersiz kalan gelenekçi ders araç ve gereçleri ile öğretim metodlarının terketilip, çağdaş ve daha etkili olanlarının kullanılmaya başlamasını ifade eder. Diğer yandan bu devirde yayınlanan pedagoji ve öğretim metodu hakkındaki ilk kitaplar da söz konusu hareketin içindedir34.

Önce i848’den itibaren rüşdiyelerde tatbik edilmeye başlanan usûl-i cedide, olumlu sonuçlar verince, yirmi yıl kadar sonra ilköğretimde de uygulamaya sokulmuştur. 1869 senesinde maarif nizamnamesinin kabulünden sonra kurulmaya başlanan ibtidai mekteplere, usûl-i cedide mektebi35 denmesi yanısıra, sıbyan mekteplerinde tarih, coğrafya, hesap gibi derslerin okutulmasına ve sıra, öğretmen masası, karatahta, tebeşir harita ve benzeri araç ve gereçlerin kullanılmasına geçilmiştir. Bunlara ek olarak, seyrek de olsa bir kısım okullarda, okuma yazma öğretiminde, eski ve uzun uzun heceleme metodu olan usûl-i tehecciden vazgeçilerek harflerin seslerine dayalı ve kelimeyi doğrudan okuma yöntemi olan ve günümüzdeki bilinenden bilinmeyene gitme metoduna benzeyen usûl-i savtiye denilen bir yöntemin takbikine girişilmiştir36.

Usûl-i cedidenin uygulanmasına diğer yeniliklerin hemen hepsinde olduğu gibi, ilkin başkent İstanbul’dan başlanmıştır. İlköğretimdeki tatbikata İstanbul’da geçildiği sıralarda, aynı alanda Selanik’teki girişimler, başkentle yansır nitelikteydi. Bu yarışta Selanik’teki bazı öğretmenlerle eğitimcilerin, ama özellikle ve en fazla Şemsi Efendinin rolü ve payı büyüktür37. Bundan dolayıdır ki hem Maarif Nezareti ve hem de Selanikli bazı eğitimciler ile basın organları, usûl-i cedidenin bu şehirdeki ilk uygulayıcısı olarak Şemsi Efendi’yi gösterirler38.

Daha öğrencilik yıllarında eğitimdeki aksaklıkları farkeden ve bilhassa ezberciliğe karşı olan Şemsi Efendi, bir ıslah çaresi olarak usûl-i cedidenin Selanik’te uygulanmasında ve özel okul açma hususunda öncü ve rehber olmuştur39. Şemsi Efendi, devrin erkek öğretmen yetiştiren okulu olan Dani’l-mu’allimin’de okumadığı halde, öğrenmiş olduğu Fransızcanın yardımıyla, Avrupa’daki gelişmelerin memleketin diğer bölgelerine nazaran daha rahat izlenebildiği Selanik’te kendi kendini yetiştirmiş ve modern eğitim yöntemlerini takip etmiştir. Onun ve okulunun başarısı karşısında, 1873 yılında Selanik vilayetindeki bütün sıbyan okullarında usûl-i cedidenin uygulanmasına karar verilmiştir40. Şemsi Efendi’nin arkadaş ve meslekdaşları ile birlikte yaptığı çalışmalar sayesinde adı geçen şehirde usûl-i cedide üzere eğitim ve öğretim yapan yeni ve modern özel okullar açılmıştır41. Şemsi Efendi ile Abdi Kamil ve İsmail Hakkı Efendiler ve Selanik’te yeni açılan mektepler, doğrudan ya da dolayısıyla Rumeli ve İstanbul’daki bir kısım özel okulların kurulmasında etkili olmuşlardır42.

Mahalle mektepleri ile sıbyan okullarının eğitimi ve öğretim faaliyetlerini eski geleneklere göre yoğun bir biçimde sürdürdükleri bir sırada43, Şemsi Efendi, Selanik’te modern manada özel bir okul açma cesaretini gösteren ilk kimsedir. O, bazı cami imamları ile sıbyan okulu öğretmenlerinin eski usûl üzere çalışmakta ısrar ettikleri bir zamanda44 böylesine cesur bir davranışta bulunmakla modern eğitim ve çağdaşlaşma yolundaki azim ve kararlılığı ortaya koydu.

Şemsi Efendi’nin 1872 yılında Selanik’te açtığı okulun dershanesinde öğretmen masası, sıra, karatahta, tebeşir, silgi ve okuma yazmayı kolaylaştırmak yani usûl-i savtiyeyi uygulamak için hazırlanmış levhalar bulunuyordu. Ayrıca o, “Saatte bir tatil yapar Avluda … [öğrencileri] nezareti altında oyunla meşgul eder, jimnastik yaptırır ve aynı zamanda ders odasının kapı ve pencerelerini açarak bozuk havayı değiştirirdi”. Şemsi Efendi, oyun esnasında öğrencilerin kavga etmemelerine ve birbirlerine kötü sözler söylememelerine de dikkat ederdi. Şemsi Efendi, oyun esnasında öğrencilerin kavga etmemelerine ve birbirlerine kötü sözler söylememelerine de dikkat ederdi45. Onun öğretmenlik hayatındaki bir uygulaması da “mektebe yeni yazılan her çocuğa eski ve çalışkan talebeden bir Mentor, yani lala, mürebbi tayin etmesidir”. Mentor olan kimse, okula getirip götürdüğü öğrencisinin eğitimiyle ilgilenirdi46, öte yandan Şemsi Efendi’nin öğrencilerini sıra düzeni içinde şehiriçi gezilere de götürdüğü bilinmektedir47. O, bu tür gözlem ve inceleme gezileri ile eğitimi okul binası dışına çıkarmak suretiyle, öğrencilerini hayata daha bilgili ve bilinçli hazırlamaktaydı.

Yukarıda belirtildiği gibi Şemsi Efendi’nin açtığı ve çalıştığı okullar, ders araç ve gereçleri ile uygulanan pedagoji ve öğretim metodları bakımından mahalle mektepleri ile sıbyan okullarından daha iler ve üstün düzeyde bir konuma ve fonksiyona sahipti. Bu yüzden o ve okulları, çevresinde haklı bir ün kazandı. Belirtilen nitelik farkından ötürü aralarında Atatürk’ün babası Ali Rıza Bey’in de bulunduğu bazı öğrenci velileri, çocuklarını sıbyan ve mahalle mekteplerinden alarak Şemsi Efendi’nin okuluna kaydettirmişlerdir48.

Şemsi Efendi’nin 1872’de usûl-i cedide üzere hizmete soktuğu okul, tepki görmekte gecikmedi. Bu okul, “Şemsi Efendi çocuklara gavur usulünde ders okutuyor” diye yenilik düşmanı bazı kimselerin saldırısına uğradı ve karatahta ile öğretmen masası gibi birtakım eşyalar kırıldı49.

Bu durum üzerine Şemsi Efendi, sayıları yirmi civarına düşen öğrencileri için, evinin altındaki büyük bir odayı dershane olarak kullandı. Ne var ki burası da saldırıdan kurtulamadı. İlk saldırıyı yapan zihniyetteki kimseler bu dershaneyi tahrip ederken “gavurluk alameti kapkara tahtayı parçaladılar50.

Başlarında Kerim isminde bir hafızın bulunduğu yeniliğe karşı bir grubun dinsizlikle suçlayarak okulunu kapattığı Şemsi Efendi51, bu şartlar altında geceleri evlerine giderek öğrencilerini yetiştirme yoluna gitti. Bu azimli ve kararlı öğretmenin, öğrencilerini rüşdiye talebeleriyle boy ölçüşebilecek kadar iyi yetiştirdiği öne sürülmüştür52. Dönemin Selanik gazetelerinin birinde bu hususta polemik türünden bir haberin bulunması bu iddiayı adeta doğrular gibidir53.

Eğitim ve öğretimde tatbik ettiği yeni yöntemlerle ve bu konudaki mücadelesi ile Şemsi Efendi, Ekim 1873 – Ocak 1874 tarihleri arasında Selanik vilayet valiliğinde bulunmuş olan Midhat Paşa’nın54 dikkat ve ilgisini çekmeyi başardı. Eğitimle yakından ilgilenen55, ezberciliğe değil de tatbikata önem veren yenilikçi ve hürriyetçi bir devlet adamı olarak Midhat Paşa, Şemsi Efendi’nin mektebinin kapatılması meselesini vilayet meclisinin gündemine getirdi. Burada yapılan görüşmeler sonunda okulun yeniden açılmasına karar verildi56. Vali, Şemsi Efendi’nin okulundaki yeni uygulamaları beğenerek kendisine ve öğrencilerine iltifatta bulunup57 okul binasının genişletilmesine yardımcı olduğu58 gibi usûl-i cedidenin vilayetteki bütün sıbyan okullarında tatbik edilmesine çalıştı59.

Okulunun faaliyetine izin verilmesi ve genişletilmesi üzerine Şemsi Efendi, Midhat Paşa’ya karşı bir minnet duymaya başladı. Onun kimsesiz çocukların eğitimi amacıyla kurulmasına önem verdiği Islahhane yani Mekteb-i Sanayi’de öğretmenlik yaptı60. Paşanın fikirlerini de alaka gösterdi. Midhat Paşa’nın kendisine iltifat etmesi ve beşinci rütbeden bir Mecidi nişanın verilmesinde etkili olması61, Şemsi Efendi’nin ona ve düşüncelerine olan bağlılığını güçlendirmiştir. Ayrıca sonraki yıllarda, Midhat Paşa’nın hayatı pahasına yenileşme ve meşrutiyet yolunda verdiği mücadelede, bu genç öğretmenin onun toplumcu ve hürriyetçi fikirlerini benimsemesi gayet tabii bir durumdur. Şemsi Efendi; yenileşme, hürriyet ve meşrutiyet fikirlerini, aralarında Atatürk’ün de bulunduğu öğrencilerine aktarmaya çalıştı.

Hürriyetçi bir öğretmen olarak Şemsi Efendi, 23 Temmuz 1909’de ikinci Meşrutiyet’in ilan edilmesi üzerine, Selanik’te öğrencileriyle beraber hürriyet ve meşrutiyet lehindeki gösterilere katıldı62. Meşrutiyetin 1909 yılındaki kutlama törenleri için, kız talebeleriyle birlikte İstanbul’a gitti ve padişah V. Mehmet Reşat’ın huzuruna çıktı63. Maarifçiliği ve hürriyetçiliği ile haklı bir üne ulaşmış olan Muallim Şemsi Efendi, Sultan V. Mehmet Reşat’ın Rumeli gezisi sırasında 7 Haziran 1911’de ziyaret ettiği Selanik’te padişahı karşılayan öğretmenlerin başında “Şeyhü’l-mu ‘allimin “ olarak sözcü durumunda idi64. O, bu karşılamada sultanın iltifatına da mazhar oldu65.

Midhat Paşa gibi ve belki de onun etkisiyle66, kızların eğitim ve öğrenim görmelerine önem veren Şemsi Efendi, okulunda bir de kız bölümü açmıştı67. Kendi kızı Yekta’yı gazetelerin ondan yazı isteyerek derecede yetiştirmesi68, bu konudaki azim ve hedefinin bir göstergesidir. Kız öğrencilerini Selanik’ten İstanbul’a törenlere götürmesi zamanına göre son derece ileri bir harekettir. Günümüzde dahi kızların okumalarına karşı çıkan çevrelerin varlığı gözönünde tutulursa, yüz sene kadar önce onun bu husustaki çabasının ehemmiyeti ve manası daha iyi anlaşılır.

Şemsi Efendi, halkın okuma alışkanlığı kazanmasına ehemmiyet veren bir eğitimci olarak da dikkati çeker. 1873 yılında öğretmenlik yaptığı Selanik’te halkın kitap ve gazete okuması amacıyla açılması olan bir kıraathaneye kitap ve risaler hediye etmiştir69.

Şemsi Efendi; çocukları ve mesleğini sevmesi, onların kalbini kazanması, kimsesiz çocukların bulunduğu islahhanede ders vermesi, eğitim ve öğretimdeki çağdaşlığı, idealistliği, fedakarlığı, mücadeleciliği, kötü niyetli kimselerin baskıları veya başka sebepler sonucu kapanan her okulunun ardından bir yenisini açması, öğrencilerine sevgi ve güven duygusu aşılaması, usûl-i savtiye, jimnastik, ders aralarında teneffüs, gezi, mentor uygulamaları ile bir bakıma ünlü eğitimci Johann Heinrich Pestalozzi’ye (1746-1827) benzetilebilir. Ya da sayılan özellikleri bakımından o, Pestalozzi’den etkilenmiştir denilebilir70. Çünkü Şemsi Efendi, Fransızca bildiğinden, yabancı dilde basılmış mesleği ile ilgili kitap veya makaleleri okuyarak adı-geçen kimseyi tanımış ve çalışmalarını öğrenmiş olmalıdır. XIX. yüzyılın sonlarında Osmanlı basınında Pestalozzi hakkındaki yayınlara rastlanması71 bu görüşü daha da kuvvetlendirmektir.

NİŞANLARI

Şemsi Efendi, daha öğretmenliğinin ilk yıllarında eğitim ve öğretimde uyguladığı usûl-i cedide ile başarılı ve nitelikli öğrenciler yetiştirmek için büyük bir gayret ve şevkle kendini işine ve mesleğine verdi. Bu sorumluluk duygusu, görev aşkı ve fedakarlığının sonuçlarını iyi öğrenciler yetiştirip meşhur olarak aldı. Onun ve talebelerinin başardığı Selanik dışında, İstanbul’da dahi etkili oldu. Bunun tabii bir neticesi olarak mesleğinde henüz beş sene kadar bir tecrübeye sahipken, umumiyetle devlet hizmetinde en az yirmi yıl iyi çalışmış olanlara ve bir süre kaydı olmadan da büyük hizmetlerde bulunanlara verilen Mecidiye nişanı72 ile taltif edildi.

Şemsi Efendi, Selanik’te açtığı okulda öğrencilerini yetiştirmesi hususundaki sebat ve gayretinden ötürü Maarif Nezareti’nin dikkatini üzerinde topladı. Anılan nezaretin “Şemsi Efendi’nin Selanik’de açmış olduğu mektebde bulunan sakırdanın tahsilat-ı ilmiyesine olan ikdam ve gayretine mükafaten kendisine beşinci rütbeden bir kıt’a nisan-ı Mecidi i’ta’sına da’ir” bir teklifini Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa, Sultan V. Murat’a sundu ve padişahın 18 Ağustos 1876 tarihli iradesi ile kendisine belirtilen nişan verildi73.

Hakkıyla elde ettiği nişanın Şemsi Efendi’yi daha da şevklendiğine şüphe yoktur. Nitekim o, usûl-i cedide üzere mesleğini sürdürürken, gösterdiği başarılardan dolmayı Sultan II. Abdülhamit tarafından da ödüllendirildi. Şemsi Efendi’nin, Mekteb-i Feyz-i Sıbyan’da vazife yaparken H. 1312/ M. 5 Temmuz 1894-23 Haziran 1894 tarihinde dördüncü rütbeden Mecidi nişanına74 ve H. 1324/M. 25 Şubat 1906-13 Şubat 1907’de de üçüncü rütbeye sahip olduğu görülmektedir75.

Şemsi Efendi, hürriyetçiliği ve meşrutiyetçiliği yanısıra eğitim ve öğretimde yıllardır uyguladığı çağdaş metodlar ile de II. Abdülhamit’ten sonra gelen yeni yönetimin de dikkatini çekip takdirini kazandı. Gerçekten de o, “Silk-i ta’lim miistesibinine ve hidemat-ı ma’arif-perveranelir müsahed olan zevata” “kayd-ı hayat ile”verilen maarif nişanıyla ödüllendirildi76. Dönemin Maarif-i Umumiye Nazın Emrullah Efendi, 28 Kasım 1910’da Sadarete gönderdiği bir tezkire ile “Selanik’de en evvel usûl-i cedide üzere tedrisatda ve kırk seneden berii meslek-i ta’limde hüsn-i hidematda bulunmuş olan Şemsi Efendi’nin üçüncü rütbeden ma’arif nişanıyla taltifi “ni teklif etti77. Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa’nın 1 Aralık 1910 tarihli tezkiresi üzerine, 2 Aralık 1910’da “Serkatib-i Hazret-i Şehriyari Halid Ziya” (Uşaklıgil)in kaleme aldığı Sultan V. Mehmet Reşat’ın iradesi ile bu öneri uygun karşılandı78 ve gereği yerine getirildi79.

Üçüncü rütbeden maarif nişanı olan bir kimsenin, aynı nişanın ikinci rütbeden olanını hak edebilmesi için aradan beş başarılı yılın geçmesi nizamname gereği idi80. Böyle olmakla beraber aradan bir yıl bile geçmeden 10 Haziran 1911’de Selanik Maarif Müdürü Rüştü Tahir’in teklifi81 ve Maarif Nazın Abdurrahman Şerefin tezkiresi82, Sadrazamın arz tezkiresi ve Padişah V. Mehmet Reşat’ın i Temmuz 1911 tarihli iradesi83 ile “Selanik’in mekatib-i muhtelifesinde müstahdem olub ma’arifin terakkisi hususunda sa’y ve gayretlen görülen muharrerü’l-esami mu’allim ve mu’allimelerin üçüncü rütbeden ma’arif nisanlanyla taltifleri ve esasen mezkûr nisanı hamil olan Şemsi Efendiye tebdilen mezkûr nişanın ikinci rütbesinden bir kıt’asının i’ta’sı” kararlaştırıldıktan sonra durum Sadaret tarafından ilgili nezarete bildirildi84.

Sonraki yıllarda Babıali, Balkan harbinde Rumeli’nden göçeden öğretmenleri yarım maaşla taşra okullarında görevlendirirken85 göçmenler arasında bulunan Şemsi Efendi’yi İstanbul’da ilköğretim müfettişliğine getirmekle86 kendisini ve hizmetlerini başka bir biçimde takdir etmiş olmaktaydı.

Şemsi Efendi, Sadeve Babıali tarafından nişanlarla taltif edilmekle kalmadı ve hemşehrileri tarafından da maddeten olmasa bile manen ödüllendirildi. Mesela 1907 yılında Selanik Belediyesi, şehrin maarifine olan katkılarından ve halk tarafından çok sevilmesinden87 ötürü, Hamidiye Mahallesi’ndeki bir sokağa Şemsi Efendi’nin ismini verdi88. Bunlar arasında Selanik’teki Terakki Mektebi öğretmenlerinden Osman Şevki Efendi’nin hareketi en anlamlı olanıdır. Osman Şevki Efendi, yayınladığı bir ders kitabında Şemsi Efendi’nin biyografisine ve bir mektubuna şer vermiştir. Bu durum, Şemsi Efendi’ye çok memnun etmiş ve duygulandırmıştır89.

ÖĞRENCİSİ MUSTAFA (KEMAL ATATÜRK)

Şemsi Efendi’nin öğrencilerinden biri de cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Paşa’dır. Atatürk, okuma ve yazmayı ilk olarak Şemsi Efendi’den öğrenmiştir. O, ilkokula başlaması ve Şemsi Efendi ile ilgili olarak şunları söylemiştir.

“Çocukluğuma dair ilk hatırladığım şey, mektebe gitmek meselesine aittir. Bundan dolayı anamla babam arasında şiddetli bir mücadele vardı. Annem, ilahilerle mektebe başlamamı ve mahalle mektebine gitmemi istiyordu. Rüsûmatda me’mur olan babam, o zaman yeni açılan Şemsi Efendi’nin mektebine devam etmeme ve yeni usûl üzerine okumama tarafdardı. Nihayet babam işi mahirane bir sûretde halletti: Evvela merasim-i mutade ile mahalle mektebine başladım. Bu suretle annemin gönlü yapılmış oldu. Birkaç gün sonra da mahalle mektebinden çıktım. Şemsi Efendi’nin mektebine kaydedildim”90.

Atatürk’ün bu ifadesi, gittiği okulun mahalle mekteplerinden ve Şemsi Efendi’nin de mahalle mekteplerindeki öğretmenlerden daha kaliteli ve üstün olduğunu gösterir biçimdedir91. Gerçekten de mahalle mekteplerinde, eğitim ve öğretimin çağdışı metodlarla uygulanması sonucu, pek de iyi tedrisat yapıldığı söylenemez92.

Ayrıca Atatürk’ün en önemli vasıfları arasında yeralan toplum, hürriyet ve kadın hakları meselelerindeki çalışmalarında, Midhat Paşa’dan aldığı ilhamla, öğrencilerini aydınlatan Şemsi Efendi’nin etkili olduğunu düşünmek mümkündür.

Diğer taraftan şemsi Efendi’nin eğitimde usûl-i cedide ve usûl-i savtiye’yi uygulamasının, Atatürk’ün öğretimi kolaylaştıran yeni harflerin kabulünde etkili olabileceği de ileri sürülmektedir93.

SONUÇ

Muhitinde tanınmış, çocuklarla uğraşmayı zevk edinen ve onların önemini idrak eden, mizaç bakımından laubali, şen kendisini çevresine sevdiren ve “yalnız vazife itibarile değil ruhan da tam bir mektepçi” olarak tanınan Şemsi efendi94; aynı zamanda öğrencilerinin disiplinine de titizlikle dikkat etmiştir95. Kendisi mesleği ile ilgili Avrupa’daki yayın ve gelişmeleri takip ederek, eğitim ve öğretimde usûl-i cedideyi uygulayarak, yani yeni ve etkin öğretim yöntemlerine göre öğretim ve eğitim yaparak, çağına göre modern bir ilkokul öğretmeni olduğunu kanıtlamıştır. Muallimlikten Şeykü’l-mu’alliminlik ile ilköğretim müfettişliğine kadar yükselme başarısı göstermiştir. O, aralarında Atatürk’ün bulunduğu binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Maarif alanında tatbik ettiği yeni usûllerle de bazı meslekdaşları üzerinde etkili olmuştur.

Şemsi Efendi, yurdumuzda özel dershanecilik ve okulculuk sahasında da öncülük yapmıştır. Bu alandaki faaliyetleri ile Selanik, İstanbul ve Balkanlar’da açılan yeni ve modern okulların sayısı artmış ve eğitim ile öğretimde adeta bir rekabet ortamı doğmuştur.

Hürriyet ve meşrutiyet fikirlerini benimsemesi ve bu tür hareketleri desteklemesi Şemsi Efendi’nin önemli bir özelliğidir. Bu özellikteki çağdaş bir öğretmenin öğrencilerini de aynı fikirlerle yetiştirmesi gayet olağandır.

Modern eğitim metodlarını takip eden Şemsi Efendi; Tanzimat ile mutlakiyet ve meşrutiyet dönemlerinin temsilcisi olan üç değişik padişahtan sırasıyla beşinci, dördüncü ve üçüncü rütbeden Mecidi nişanları ile üçüncü ve ikinci rütbeden maarif nişanlarına layık görülmüştür96. Bu durum onun ve okullarının her devirde başarılı hizmetler verdiğinin bir başka göstergesidir.

Midhat Paşa’dan etkilenmiş olan Şemsi Efendi’nin, kızların okutulmasına, toplum problemlerine ve hürriyet fikirlerine ilgi duyarak bunlara aralarında gelecekte Atatürk olacak olan küçük Mustafa’nın da bulunduğu öğrencilerine aşılaması onun kişiliğinin bir gereğidir. Şüphesiz Mustafa üzerindeki bir ilk tesirler önemlidir. Ancak yetişkin bir kurmay subay iken Mustafa Kemal’in okuyarak, araştırarak ve öğrenerek bu devlet adamından etkilenmesi daha da mühimdir. Çünkü bazı araştırmacıların Midhat Paşa ve Atatürk arasında benzerlik kurmaları97 karşısında bu etkiler daha da fazla ehemmiyet kazanmaktadır.

---

NOT: Bu çalışma, 5-9 Eylül 1990 tarihlerinde Ankara’da toplanmış olan XI. Türk Tarih Kongresi’ne sunulan tebliğin ilaveler yapılmış biçimidir.

1 Yahya Akyüz “Atatürk’ü Yetiştiren öğretmenlerden Birkaçı”, Atatürk Devrimleri ve Eğitim Sempozyumu (9 – 10 Nisan 1981), Ankara 1981, s. 109-20; Şerafettin Turan, Atatürk’ün Düşünce Tapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Ankara 1989, s. 5-6, 25.

2 Ahmed Emin Yalman, Takın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim c. I, İstanbul [1970], s. 10, 11.

3 Turan, a.g.e., s.5.

4 Ali Canib Yöntem, “Unutulmuş Şöhretlerden: Muallim Cudi Efendi”, Çtnaraltı Mecmuası, nu. 92 (1943), s. 12.

5 Osman Şevki, Yeni Usûl Ta’lim-i Kıra’at. Kemalat-ı Milliye ve Faza’il-i İnsaniye, VI. Kısım, Selanik 1330, s.209-17. Şemsi Efendi, bu kitapta mevcut olan hayat hikayesini görüp okumuştur. Bu bakımdan buradaki bilgiler, bir çeşit otobiyografi sayılabilir.

6 Galip Pasiner, “Meslek ve Vazife Aşıkı Bir Maarifçi”, Akşam 13 Kanûn-ı evvel 1938, s.9; Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977, c.I-II, s. 472-75.

7 Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün ilk Öğretmeni Şemsi Efendi ve Okulu”, Eğitim, c.I, nu. 36 (1963), s.38-42; İsmail Eren, “Atatürk’ün İlk Hocası Şemsi Efendi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, c. V, nu.26 (1969), s.5-7.

8 Akyüz, a.g.e., s.109-12.

9 Selanik Rüşdiyesi 1859 yılında açılmıştır. Bk. Başbakanlık Arşivi, İrade, Dahiliye, nu. 28.961; İrade Meclis-i Vala. nu. 18.008. Başbakanlık Arşivi bundan sonra B.A. şeklinde ve irade ise İ. biçiminde kısaltılmış olarak gösterilecektir.

10 Şevki, a.g.e., s. 212; Eren, a.g.e., s.6.

“ Şevki, a.g.e., s.212-131; Eren, a. yer; Unat, a.g.e., s.39-40.

12 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6.

13 Şevki, a.g.c, s. 213; Eren, a.g. yer.

14 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.508; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1988’e) Ankara 1989,5.194-95.

15 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.4-5, 6.

16 Şevki, a.g.e., s. 213-14; Eren, a.g. yer; Unat, a.g.e., s. 40.

17 Ergin, a.g.e., c. I-II, s. 487 vd.

18 a.g.e., c. I-II, s. 478 vd.

19 1320 Sene-i Hicriyesi Selanik Salnamesi, Defa: 17, Selanik [1320], s.401-2, 403; Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7, 15, 28.

20 Şemsü’l-ma’arif’ın kuruluş tarihi farklı kitaplarda 1879-1880 (Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7) ve 1882 (Ergin, a.g.e., c. III-IV, s.951) gibi değişik gösterilmiştir. Ayrıca bk. not 42.

21 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7-8.

22 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 16, Selanik [1318] s.341-42.

23 Şişli terakki Lisesinin Tarihçesi 90. 71/1879-1969, İstanbul, 1969, s. 7.

24 Bk. not 90.

25 1311 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Salnamesi, Defa: 12, Selanik [1311], s.159.

26 1320 Selanik Vilayeti Salnamesi,s. 397-98. Şemsi Efendi’nin kendi okulunu Mekteb-i Feyziye ile birleştirdiği (Unat, a.g.e., s.41) ve adı geçen okulun kurucusu olduğu ileri sürülmüştür (Semavi Eyice, “Atatürk’ün Doğduğu Yıllarda Selanik”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul 1981, s.488).

27 1312 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 13, Selanik [1312], s. 138; 1313 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 14, Selanik [1313], s. 142.

28 1315 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 15, Selanik [1315], s.276; Salname-i Nezaret-i Ma’arif-i ‘Umûmiye, sene: I, Darü’l-hilafeti’l-aliye 1316, s. 1065.

29 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 20, Selanik [1325], s.488.

Şemsi Efendi’nin öğretmen olarak çalıştığı Terakki ve Feyziye adlı mektepler, “Dinmeler” veya “Avdetiler” yahut “Selanikliler” diye bilinen cemaat tarafından kurulup hizmete sokulan özel okullar olarak bilinmektedir. Buralarda öğretim açısından devlet okullarının programları tatbik edilerek İslam akaidi gibi dersler okutuldu. Bu durum söz konusu eğitim kurumlarının Müslüman Türkler tarafından benimsenmesine yolaçmıştır (T.H., “Dönme”, İslam Ansiklopedisi, c.III, s.649; “Dönmeler veya Avdetiler”, Türk Ansiklopedisi, c.XIV, s.43; Vatan, 21 Kanûn-ı sani 1340/1924, s.2).

30 Unat, a.g.e., s.42.

31 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.

32 Unat makalesinde (s. 42) Şemsi Efendi’nin ölüm yılını 1916 olarak göstermiştir. Oysa bu kimsenin ölüm tarihi, mezartaşı kitabesinde “1333/1917” biçiminde yazılıdır.

33 Bülbülderesi Mezarlığı’nın “Selanikliler” diye bilinen topluluğun kabristanı olduğuna dair bk. Abdurrahman Küçük, Dönmeler ve Dönmelik Tarihi, İstanbul basım tarihi yok, s.219, 246.

34 Akyüz, a.g.e., s.228. Usûl-i adide hareketi, daha sonra Osmanlı toprakları dışındaki Türk dünyasına da yayılmıştır. Bk. A. Battal-Taymas, “Türk Dünyasında Usulücedid Hareketi”, Türk Kültürü, c.II, nu. 18 (1964), s. 119-25. Bu bölgelerdeki faaliyetlerde en etkili rolü oyanayan Gaspırah İsmail’in konuyla ilgili “İsmail Gasprenski, Mekteb ve Usûl-i Cedid Nedir?, Bağçesaray, Tercüman Gazetesi Basmahanesi 1894, 10 s.” bibliyografik künyeli bir de eseri tesbit edilmiştir. Bk. M. Seyfettin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, İstanbul 1971-1982, c.III, s.1078.

35 25 yıl kadar sonra Gaspıralı İsmail’in yeni usûl üzere Bahçesaray’da açtığı okula da Usûlü Cedid Mektebi denmiş ve bu ad Kırım’da benimsenmiştir. Bak. Taymas, a.g.e., s. 120.

36 Akyüz, a.g.e., s.224, 228-32, 242-44. Okuma öğretilirken usûl-i teheccide sözcükler “cim üstün ce, cim esre d, cim bire cü…” şeklinde ve usûl-i savtiyede ise “ce, d, cü…” biçiminde okutulmaktaydı. Okumada önce, talebelerin günlük hayatta bilip tanıdığı sözcüklerden seçilip öğretilmekteydi.

37 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.469-70.

38 Bk. not 77; Şevki, a.g.e., s.211-214; Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kanûn-ı evvel 1289, s. 1.

39 Şevki, a.g.e., s.2ii, 212, 214.

40 Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kanûn-ı evvel 1289, s. i, 4; Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa, c.I, İstanbul 1325, s. 152.

41 1318… Selanik Vilayeti Salnamesi, a.g. yer.

42 Çocuk Beğçeyi, I. sene, nu. 12 (1321), s.8; Şevki, a.g.e., s.215; Ergin, a.g.e., c.I-II, s. 469-71; Eren, a.g.e., s. 7. Şemsi Efendi’nin 1872 yılında açtığı okulda çalışan Abdi Kamil Efendi, daha sonra geldiği İstanbul’da Şemsü’l-ma’arif adı özel ve modern okulu kurmuştur. Bu kimse, muhtemelen Şemsi Efendi’ye duyduğu saygı ve hayranlıktan ötürü, okuluna Şemsü’t-ma’arif ismini vermiş olmalıdır.

43 Faik Reşit Unat, “Atatürk’ün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Eğitim Sistemi”, Atatürk Konferansları, c. I, Ankara 1964, s.74. Bu makale ayrıca Türk Tarih Kurumu’nun Belleten adlı dergisinde de yayınlanmıştır [c. XXVII, nu. 108 (1963), s. 601-24].

44 B.A., Ayniyat Defteri, nu. 1.072, s.16.

45 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.473-74.

46 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.

47 Ali Canip Yöntem, “Bizim Selanik’te, Bir Gezinti”, Takın Tarihimiz, c.I, nu. 11(1962). s.328; Akyüz, “Atatürk’ü Yetiştiren Öğretmenlerden…”, s.ııo Öğrencilerin gezileri hakkında 1862 tarihli bir belge için B.A., Dahiliye nu. 33.931.

48 Yalman, a.g. yer; Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s. 473.

49 Pasiner, a.g. yen Ergin, a.g.e., c. I-II, s. 474; Roderic H. Davison, “Osmanlı Türkiye’sinde Batılı Eğitim”, çev. Mehmet Seyitdanlıoğlu, Belleten, c.LI, nu.200 (1987), s.1041.

Şemsi Efendi gibi Gaspıralı İsmail de, Kırım’da usûl-i cedide üzere ilk defa bir okul açtığı zaman, Bahçesaraylı hemşehrilerinin tepkisi ile karşılaştırma Bk. Taymas, a.g.e., s. 120.

50 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g. yer.

51 Ergin, a.g.e., c. MI, s.470.

52 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.474-75.

53 “Vali Paşa Hazretlerinin geçende Şemsi Efendi Mektebi’ni teşrif ve şakirdanın usûl-i tahsiliyelerini takdir ve istihsan eylediği misillü Mekteb-i Rüşdiye’yi dahi teşrif ve oradaki talebenin derslerini ve ma’lûmat-ı müktesebelerini sû’al ve teftiş buyurduklarını 41 numaralı nüshamızda ma’a-iftihar dere ve beyan eylemiş idik.

Rüşdiye talebesi tahsilat-ı vaki ‘alannın takdiri hususundaki ta ‘birat-ı kalemiyemizi Şemsi Efendi’nin sıbyan mektebini takdim ve tercih ma’nasına hamlederek bundan te’essür ile bir varaka yazub göndermişlerdir. Biz bu babda olan maksad-ı mütala ‘atımızı tavzih ve beyan etmezden evvel Mekteb-i Rüşdiye talebesinin böyle bir sehab ile ibraz-ı te’essür ve infi’al etmelerini tahsil-i fünun ve ‘ulûmdan heves ve arzularının kuvvetine ve her birinin sa’y ve gayret ve himmetine delil-i cedid ittihaz ederek burasını tebrik ederiz.

Şemsi Efendi’nin mektebi hakkında olan sitayişe gelince efendi-i mumaileyh mecbûl olduğu hamiyyet-i fıtriye ve gayret-i vataniye ve milliye iktizastnea mücerred ebnay-t nev’ine hidmet etmek ve et-fal ve sıbyanı usûl-i cedide üzerfejta’lim ve terbiye eylemek içün bir mekteb açmış ve henüz mektebe girmiş olan bir çocuğun birkaç ay içinde harekesiz ibareyi salis okuyacak dereceye vasıl olduktan bi’z-zat görülmüş olduğundan ve su aralık sıbyan mektebim hakkında vaz’ına teşebbüs olunan usûl ve ka’ide dahi böyle bir maksada mübteni yapılacağından efendi-i mumaileyh doğrusu bu halde pek güzel bir ka’ide vaz’ına muvaffak olmuş ve memlekete ve vatanına lazım ve layık olan hidmetini hüsn-i ifa ederek eserini dahi meydana koymuş olmasıyla mumaileyhin sena ve sitayişinde rüşdiye talebesinin dahi bizimle mütlehidü’l-lisan olacaklarını ümid eyleriz”. Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kanûn-ı evvel 1289, s.1. Bk. Ek III.

54 M. Tayyib Gökbilgin, “Midhat Paşa”, İslam Ansiklopedisi, c.VIII, s.275.

55 Bk. not 66; Midhat, a.g.e., c.I, s.42; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.466-67, 686; Davison, a.g.e., s. 1039; Ezel Kural Shaw, “Midhat Paşa”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, c.V, İstanbul 1985, s.1301, 1302, 1303; İlber Ortaylı, “Midhat Paşa’nın Vilayet Yönetimindeki Kadroları ve Politikası”, Uluslararası Midhat Pasa Semineri Bildiriler ve Tartışmalar, Ankara 1986, s.229.

56 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.475.

37 “Zat-ı samt-i hazrei-i vilayetpenahi geçen gün Şemsi Efendi’nin mektebini teşrif ve her sınıf sakirdam bi’z-zat birer birer imtihan ile gördükleri hüsn-i intizam terbiyeleri üzerine gerek efendi-i mumaileyhi ve gerek sakirdam ayn ayrı taltif buyurdukları ve oradan Mekteb-i Rüsdiye’yi de teşrif ile orada da şakirdinin derslerini ve usûl-i ta’ilmiyelerini sû’al ve tef tıs buyurdukları ve ertesi günü mumaileyh Şemsi Efendi’ye usûl-i terbiye ve ta’limini lakdiren bir aded sa’at ihsan ve inayet buyurdukları vasıl-ı sami’a-i memnuniyetimiz olmuşdur”. Bk. Rumeli, 18 Şevval 1290/26 Teşrin-i sani 1289, s.i. Ayrıca bk. Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6-7.

58 Şevki, a.g.e., s.214-15; Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6-7, 8.

59 Bk. not 40.

60 Rumeli, 10 Zilk’ade 1290/17 Kanûn-ı evvel 1289, s.i.

61 Şevki, a.g.e., s.215. Şemsi Efendi’ye beşinci rütbeden Mecidi nişan verildiği sırada, Midhat Paşa, İstanbul’da Şûray-ı Devlet Reisi olarak bulunmaktaydı. Bk. Gökbilgin, a.g.e., s.276.

62 Pasiner, a.g. yer.

63 Şevki, a.g.e., s.216.

64 Yöntem, a.g.e., 328-29.

65 Resimli Kitab, c.V, nu.30 (1327/1911), s.490.

66 Midhat Paşa, 1865 yılında Rusçuk’ta bir Kız Sanayi Mektebi açarak kızların eğitimine verdiği ehemmiyete göstermiştir. Bk. Ergin, a.g.e., c. I-II, s.686.

07 Şevki, a.g.e., s.215.

68 Mütala’a, 22 Rebiyütevvel 1314/30 Ağustos 1312, s.8; Eren, a.g.e., s.7.

69 Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kanûn-ı evvel 1289, s.2, 3. Şemsi Efendi’nin kıraathaneye armağan ettiği kitaplardan bibliyografik künyeleri belirlenebilenler:

Veysi, Şehadetname-i Veysi, İstanbul 1283; Yazar adı yok, Münazara-i Tûti ile £ag, çev. Şerif, neşr. Atıf. İstanbul 1287; Necib. Ma’lûmat-ı Muhtasara Risalesi, [İstanbul] 1281, 1286, 1288; Nergisi, Hamse-i Nergisi, Bulak 1255 ve İstanbul 1285; [Cemal], Rehnümay-ı Suhulet, [İstanbul, basım tarihi yok]; Yazar adı yok, Muvazene-i Kuvve-i Düvet-i Avrupa, İstanbul 1285; Kostandiyos, Hey’et-i Sabıka-i Kostantaniye, çev. Yorgaki Petropulo, İstanbul 1277 ve neşr. Şemsi, İstanbul 1289; Abdurrahman Sami, Rümu’zü l-hikem, [İstanbul] 1287; İmamzade [Mehmet] Esad, Feth-i Kostantaniye İstanbul 1285 Ahmed Hamdi Şirvani, Makaletü’l-’urefa fi Mesai’li’t-hükema’, İstanbul 1285 (Özeğe, a.g.e., c. I, s. 403; c. II, s.552; c.III, s.1001, 1014, 1262, 1284; c. IV, s. 1453, 1500, 1634).

70 Nafi Atuf Kansu, Pedegoji Tarihi, İstanbul 1952, s.152, 154, 155, 158, 159, 161, 163, 169, 170; Kemal Aytaç, Avrupa Eğitim Tarihi, Ankara 1972, 256, 261, 270.

71 Mehmed Nadir, “Ta’lim ve Terbiye-i Etfal. Usûl-i Tedris”, Tercüman-ı Hakikat, 22-23 ve 31 Teşrin-i evvel 1311/3-4 ve 12 Teşrin-i sani 1895, 3. sayfalara; Ergin, a.g.e., c.III-IV, s. 1009.

72 Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.II, İstanbul 1971, s.428.

73 B.A. Babıali Evrak Odası, Gelen Giden Defterleri, nu.390, sene: 1293, sıra nu: 75- Bk. Ek IV. Şemsi Efendi’ye nişan verilmesi hakkındaki irade belgesi zuhur etmediği için bu konuda İrade Kataloğu’ndaki kayıttan faydalanılmıştır. Bk. B.A., İrade Katalogu, sene: 1293, kısım: Dahiliye, nu.50.793. Bundan sonraki dipnotlarında Babıali Evrak Odası, B.E.O. şeklinde kısaltılmış olarak verilecektir.

74 1312 Selanik Vilayeti Salnamesi, s. 138.

75 1324 Sene-i Hicriyesi Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa: 19, Selanik [1324], s.516.

70 Düstûr, Tertib-i Sani, c.II, Dersaadet 1330, s.266; Reşat Özalp, Milli Eğitimle İlgili Mevzuat (1857-1923), İstanbul 1982, s.449.

77 B.A.İ., Taltifat, 24 ZA 1328, ief. Bk. ek V.

78 B.A.İ., Taltifat, 24 ZA 1328. Bk. Ek VI.

79 B.A., B.E.O., nu.:287.3oo. Bk. Ek VII.

80 Düstûr, Tertib-i Sani, c.II, s.267, Özalp, a.g. yer.

81 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329, lef. Bk. Ek VIII.

82 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329, lef. Bk. Ek IX.

83 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329. Bk. Ek X.

84 B.A., B.E.O., nu.293.569. Bk. Ek XI.

85 B.A., B.E.O., nu.310.398.

86 Bk. not 30.

87 Resimli Kitab, c.V, nu.30 (1327/1911), s.490.

88 Eren, a.g.e., s.7.

89 Şevki, a.g.e., s. [II).

90 Ahmed Emin [Yalman] “Büyük Millet Meclisi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Tarihçe-i Hayatı”, Vakti, 10 Kanûn-ı sani 1338/1922, s.1; a. ya., Takın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, c.II, İstanbul 1970, s.253; Sadi Borak – Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c.V, Ankara 1972, s.84.

91 “Bu mektebde Şemsi Efendi harfleri kendi tertib ettiği levhalar üzerinde okutmağa başladığı zaman herkes şaşmıştı. Aylarca mahalle mekteblerinde elifbeyi öğrenemeyen talebe birkaç gün zarfında kelimeleri rabta başlıyordu”. Bk. Şevki, a.g.e., s. 214.

92 Atatürk, genç bir kurmay subay iken arkadaşı Ali Fuat (Cebesoy) ile beraber, çocukluğunda gittiği Şemsi Efendi’nin okulu ile mahalle mektebini ziyaret etmiştir. O mahalle mektebinin kapanmış olduğunu görünce “İsabet olmuş” demiştir. Bk. Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul 1981, s.4.

93 Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1988’e) Ankara 1989, s.372.

94 Yöntem, “Unutulmuş Şöhretlerden Muallim Cudi”, s. 12.

95 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.

96 Gerek Mecidi gerekse maarif nişanı olsun, bir derece yüksek nişan alan kimse, bir öncekini iade ederdi. Bk. Düstur, a.g. yer; Pakalın, a.g. yer; Özalp, a.g. yer.

97 Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. Mehmet Harmancı, c.II, İstanbul 1983, s.102.